पर्शुराम काफ्ले
काठमाडौं, पुस २ । नेपालको कम्युनिस्ट पार्टी इतिहासका महŒवपूर्ण व्यक्तित्व तथा राजसंस्थाका सदावहार शुभचिन्तक तथा सहयोगी डा. केशरजंग रायमाझीको सोमबार हृदयाघातका कारण निधन भएको छ । कमलपोखरीस्थित हिमाल अस्पतालबाट फर्केको तेस्रो दिन राजधानीको कपुरधारास्थित निवासमा उनको निधन भएको हो । ९३ वर्षीय रायमाझी मुलुकमा गणतन्त्र स्थापनापछि लेखनमा सक्रिय भए पनि राजनीतिक रूपमा निष्क्रिय थिए । उनको मंगलबार अन्त्येष्टि गरिने पारिवारिक स्रोतले जनाएको छ ।
कम्युनिस्ट पार्टीहरूमाझ उनी सधैँ विवाद र चर्चामा थिए । लामो संगत गरेका पुराना कम्युनिस्ट नेताको दृष्टिकोणमा रायमाझी सुझबुझ भएका र प्रतिभाशाली थिए । ‘परिवर्तित परिस्थितिलाई आत्मसात गर्न सके कि सकेनन् भिन्नै कुरा हो, तर आज पनि उनको दृृष्टिकोणले महŒव राख्दछ,’ रायमाझीसँग लामो सहकार्य गरेका पुराना कम्युनिस्ट नेता कृष्णराज बर्माले हिमालय टाइम्ससँग भने ।
सन् १९४७ ताका कलकत्तामा रायमाझीको अगुवाइमा माक्र्सवादी अध्ययन सर्कल गठन भएको थियो । एक वर्षपछि त्यसलाई प्रगतिशील अध्ययन सर्कल भनियो । त्यतिबेला भारतीय कम्युनिस्ट पार्टीका नेता रत्नलाल ब्राहृमणसँग निकट रहेका रायमाझी कम्युनिस्ट पार्टीको पहिलो महाधिवेशनबाट केन्द्रिय समितिमा चुनिएका थिए ।
२०१० साल माघ १७ गते ललितपुरको ग्वावहालमा भएको नेकपाको पहिलो महाधिवेशनमा मनमोहन अधिकारी महासचिवमा निर्वाचित भए । रायमाझी सोही केन्द्रीय समितिमा थिए । २००६ सालमा स्थापना भएको कम्युनिस्ट पार्टी १०१९ सालमा भएको तेस्रो महाधिवेशनसम्म एकढिक्का भए पनि फुटको कारण रायमाझी बन्न पुगेका थिए । तत्कालीन महासचिव अधिकारीले २०१३ साल वैशाख ३ गते प्रेस विज्ञप्ति जारी गरी ‘समाजवादको शान्तिपूर्ण प्रचार र संवैधानिक राजतन्त्रलाई मान्ने’ घोषणा गरेपछि पार्टीमा कलह सुरु भएको थियो । २०१७ साल पुस १ गते राजा महेन्द्रले संसदीय व्यवस्था भंग गरेपछि उत्पन्न विवादका मुख्य पात्र रायमाझी थिए ।
२०१३ सालमा चिनिया“ कम्युनिस्ट पार्टीको आठौ“ महाधिवेशनमा भाग लिन महासचिव अधिकारीको नेतृत्वमा एउटा टोली चीन गएपछि कार्यवाहक महासचिव बन्न पुष्पलालले अस्वीकार गरे । प्राध्यापक डा. सुरेन्द्र केसीद्वारा लिखित नेपालको कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहास अनुसार ‘अर्काको जुठो खान्न’ भनेर पुष्पलालले अस्वीकार गरेपछि रायमाझी नेकपाको कार्यवाहक महासचिव भएका थिए । त्यसपछि कम्युनिस्ट पार्टीमा भड्काव सुरु भएको उनका आलोचकहरू टिप्पणी गर्छन् ।
२०१४ साल जेठ १५ देखि २५ सम्म काठमाडौंको फोहोरा दरबारमा सम्पन्न दोस्रो महाधिवेशनमा रायमाझी महासचिवमा निर्वाचित भएका थिए । राजा महेन्द्र शाहले २०१७ साल पुस १ बिपी कोइरालाको क्याबिनेट भंग गर्दा रायमाझी मस्कोमा थिए । उनले शाही कदमलाई प्रगतिशील कदम भन्दै समर्थन गरेपछि नेकपामा चर्को विवाद भएको थियो । विवाद मिलाउन २०१८ सालमा भारतको दरभंगामा सम्पन्न पार्टीको विस्तारित बैठक (प्लेनम) ले रायमाझीको धारणालाई अस्वीकार ग¥यो र महासचिवबाट हटायो । ‘रुसमा भएका बेला रुसी कम्युनिस्ट पार्टीका तत्कालीन महासचिव निकिता खु्रस्चेभले नै रायमाझीलाई महेन्द्रको कदमका बारेमा पहिलो सूचना दिएका थिए र त्यहीँबाट रायमाझीले समर्थन जनाएका थिए,’ उनलाई नजिकबाट बुझेका पुष्पलाल अध्ययन समाजका महासचिव राजेन्द्र सापकोटाले भने, ‘त्यतिबेला नेहरू र खु्रस्चेभका बीचमा छलफल भएरै त्यसका आधारमा रायमाझीले समर्थन गरेका थिए ।’
रायमाझीले प्लेनममा संसदीय प्रणालीको पुनस्र्थापना हुनुपर्ने प्रस्ताव गरेका थिए । पुष्पलालले विघटित संसदको पुनस्र्थापना र मोहनविक्रम सिंहले संविधानसभाको चुनावको प्रस्ताव पेश गरे । मोहनविक्रमको लाइन पारित भएपछि नेतृत्व विघटन भयो । प्लेनमले रायमाझी, शम्भुराम र डिपी अधिकारी रहेको केन्द्रीय सचिवालय गठन ग¥यो । प्लेनमले उनीहरूलाई ९ महिनामा महाधिवेशन गर्ने म्यान्डेट दियो । सो समयमा महाधिवेशन नभएपछि पुष्पलाल समूहले २०१९ सालमा तेस्रो महाधिवेशन गरे । तेस्रो महाधिवेशनले महासचिव रायमाझीसहित तीन नेतालाई निस्कासन गरेपछि विधिवत् रूपमा कम्युनिस्ट पार्टी फुट्यो ।
तेस्रो महाधिवेशनमा निर्वाचित महासचिव तुल्सीलाल अमात्य र संस्थापक नेता पुष्पलाल श्रेष्ठबीच मतभेद भएपछि पुष्पलालले निर्वाचित ६ जना केन्द्रीय सदस्य लिएर पार्टीको सम्मेलन आयोजना गरे र नया“ केन्द्रीय समिति बनाए । त्यसपछि मुलुकमा चार कम्युनिस्ट पार्टी बने, रायमाझी समूह, अमात्य समूह, पुष्पलाल समूह र पूर्व कोसी प्रान्तीय कमिटी समूह । त्यतिबेला रायमाझी र अमात्य समूह रुसी क्रान्तिको पक्षधर थियो भने पुष्पलाल र कोसी प्रान्तीय कमिटी चिनिया“ क्रान्तिको पक्षधर ।
राजापरस्तको आरोप लागेका रायमाझीले २०२५ सालमा आफ्नो समूहको तेस्रो महाधिवेशन गरे । उनीस“ग नेताहरू कमर साह, कृष्णराज बर्मा, कृष्णप्रसाद श्रेष्ठ र विष्णुबहादुर मानन्धर थिए । राजा महेन्द्रले संविधान जारी गरेपछि पञ्चायतमा प्रवेश गर्ने कि नगर्ने भन्ने विषयमा रायमाझी समूहबीच पुनः विवाद उत्पन्न भयो । अनुसन्धाता डा. राजकुमार पोखरेलद्वारा लिखित कम्युनिस्ट पार्टीको इतिहाससम्बन्धी पुस्तकअनुसार २०३८ सालमा काठमाडौंको कमलपोखरीमा बसेको मानन्धर समूहको बैठकले रायमाझीसहित उनका समर्थकहरूलाई हटाउने निर्णय ग¥यो । त्यसपछि पार्टीभित्र रायमाझी समूह र मानन्धर समूह निर्माण भयो । त्यतिबेला रायमाझीले मानन्धरलाई सिआइएको एजेन्ट भएको आरोप लगाएका थिए ।
२०४० सालतिर रायमाझी पक्षले कृष्णराज बर्मालाई पार्टी महासचिव बनाए । त्यसलगत्तै पुनः बर्मालाई नेतृत्वबाट हटाइएपछि रायमाझी समूह तेस्रोपटक फुट्यो । कृष्णराज बर्माले नेतृत्व गरेको बर्मा समूहले राष्ट्रिय परिषद् बैठक बोलाएर रायमाझीलाई पार्टी अनुशासनको कारबाही ग¥यो । त्यसपछि रायमाझी कम्युनिस्ट पार्टीबाट अलग भए ।
‘२०४१ सालसम्म हाम्रो सहकार्य भएको हो,’ बर्माले भने, ‘त्यसपछि उहाँ अलग्गै बाटोमा जानुभयो ।’ २०४१ सालमा रायमाझीले मन्त्री समूह नामक अर्को पार्टी गठन गरे । सो पार्टीले पनि प्रतिक्रान्तिकारीको आरोप लगाउ“दै रायमाझीलाई हटायो । २०४६ सालको आन्दोलनपछि जनता दल गठन गरेका रायमाझी दरबारको कोटामा अन्तरिम सरकारमा शिक्षामन्त्री भए । संविधान सुझाब आयोगको प्रस्तावमाथि छलफल गर्न बनेको तीन सदस्यीय क्याबिनेट कमिटीमा उनी पनि थिए । २०४८ सालको निर्वाचनमा काठमाडौं क्षेत्र नं. ३ बाट जनता दल समाजवादी प्रजातान्त्रिकका तर्फबाट चुनाव लडेका उनी पराजित भए । पछि उनी राजपरिषद् स्थायी समितिका सभापति भए । दरबार हत्याकाण्डपछि राजा ज्ञानेन्द्रले उनकै हातबाट श्रीपेच लगाएका थिए । सन् २००२, नोभेम्बरमा माओवादीले नवलपरासीस्थित उनको निवासमा आगो लगाइदिए । माघ १९ पछि उनले दरबार र दलहरूबीच संवाद हुनुपर्नेमा जोड दिएका थिए ।
रायमाझी राजनीतिक रूपमा निष्क्रिय रहे पनि एमाओवादीमा उनलाई नकारात्मक प्रवृत्तिका रूपमा चित्रण गरिँदै आएको छ । प्रधानमन्त्री एवं एमाओवादी उपाध्यक्ष डा. बाबुराम भट्टराईले आफू पुष्पलालका अनुयायी रहेको तर्क गर्दै विरोधी खेमाका सबैलाई ‘रायमाझी प्रवृत्ति’ भन्ने गरेका छन् ।
सूक्ष्मदर्शी थिए रायमाझी
कृष्णराज बर्मा
नेपाली कम्युनिस्ट आन्दोलनको चर्चा गर्दा नबिर्सिइने व्यक्तित्व हुन् डा. केशरजंग रायमाझी । एकताबद्ध पार्टीका शीर्ष नेताहरू पुष्पलाल, मनमोहन अधिकारीसँगै डा. रायमाझीको नाम पनि अविच्छिन्न रूपमा जोडिन्छ । विद्यार्थीकालदेखि नै कम्युनिस्ट आन्दोलनमा थिए । कतिपयले आलोचना वा प्रशंसा गर्लान् तर उनलाई बिर्सेर कम्युनिस्ट आन्दोलनको इतिहास पूरा हुँदैन ।
उनी धेरै सुझबुझ भएका व्यक्ति हुन् । राजनीतिक रूपमा सूक्ष्मदर्शी थिए । परिवर्तित परिस्थितिलाई आत्मसात् गर्न सके कि सकेनन् भिन्नै कुरा हो, तर आज पनि उनका दृृष्टिकोणले महŒव राख्दछ । हामी २०४० सम्म सँगै रह्यौँ । पछि बेग्लै भयौँ ।
पार्टीबाट अलग भएपछि उनका सुझबुझ भिन्न प्रकारका भए । उनी अलग रूपमा हिँडे । हामीसँगको निकटतम अवधिमा पनि उनका कतिपय दृष्टिकोण परिवर्तित राजनीतिसँग मेल नखाने थिए । दु्रत गतिमा राजनीतिक परिवर्तन हुँदा र सम्हाल्न नसक्ने अहिलको स्थिति देख्दा कतै सुझबुझ पुगेन भन्ने कि भन्ने लाग्छ । जे होस्, २०३५ सालसम्मका उनका सुझबुझ राम्रा थिए । उनमा वैचारिक विकृति आउनमा वैदेशिक दबाब, सोचहरू पनि छन् । तर उनी समर्पित व्यक्ति हुन् । आफ्नो अडानमा बसेका व्यक्ति हुन् । हामीले त्यही नै मान्दछौँ ।
पछिल्ला दिनमा उनले आफूलाई कतिसम्म परिवर्तन गराउँथे वा गराउँथेनन्, भन्न सकिएन, तर उनी सुरुमा अत्यन्तै प्रभावशाली र आफ्नो अडानमा दृढ थिए ।
उनले नभेटेका अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट नेता र उनले सहभागिता नजनाएका अन्तर्राष्ट्रिय कम्युनिस्ट सम्मेलनहरू सायदै होलान् । क्युबाका नेता फिडेल क्यास्ट्रो, सोभियत संघका निकिता खु्रस्चेभ, चीनका माओत्सेतुङ, भियतनामका होचिमिहृनसम्म उनको नजिकको सम्बन्ध थियो ।
उनी बिरामी भएको खबर पाउन सकिएन । तर लामो समयसम्म सँगै काम गरेका व्यक्तित्वको निधनले दुःखी छु । भोलि (मंगलबार) उनको दाहसंस्कार कार्यक्रममा म सहभागी हुन्छु । उनी सदा स्मरणीय रहनेछन् ।
( डा. रायमाझीसँग लामो सहकार्य गरेका वरिष्ठ वामपन्थी नेता बर्मासँगको कुराकानीमा आधारित)
